I. TARİHÇE
Tarihte madeni para basımı ilk kez Anadolu’da MÖ VII. yy’da Lidyalılar tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu ilk sikke darp suretiyle elde edilmiş; sabit bir alt kalıp üzerine konan madeni pula hareketli bir üst kalıp yerleştirilerek, bir çekiç darbesiyle, vurmak suretiyle darp yapılmıştır.
Tarihte madeni para basımı ilk kez Anadolu’da MÖ VII. yy’da Lidyalılar tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu ilk sikke darp suretiyle elde edilmiş; sabit bir alt kalıp üzerine konan madeni pula hareketli bir üst kalıp yerleştirilerek, bir çekiç darbesiyle, vurmak suretiyle darp yapılmıştır.
İlk madeni paranın Anadolu’da yapılmış olması daha sonraları da para basım işinin Anadolu’dan yayıldığını göstermektedir. Kıvançla söyleyebiliriz ki gerek Selçuklular gerekse Osmanlılar para basım işine çok önem vermişler ve Dünyadaki ilk büyük darphane Fatih Sultan Mehmet tarafından İstanbul’da Simkeşhane’de kurulmuştur.
Çekiçle darp işlemi 1853 yılında terkedilmiş, yerini sarkaçlı preslere bırakmıştır. 1910 yılından sonra da sarkaçlı preslerin yerini mekanik baskı presleri almaya başlamıştır. Bugün etektronik kumandalı otomatik baskı presleri ile para basılmaktadır.
II. BASKI TEKNİĞİNE UYGUN PARA SEÇİMİ
Baskı tekniğine uygun paraya karar verebilmek için iki konunun üzerinde ayrı ayrı durmak gereklidir. Bunlardan biri uygun metali seçmek, diğeri ise uygun deseni belirlemektedir.
A. Paraya Uygun Metal
Bir metalin paraya uygunluğuna karar verebilmek için 7 hususun Önemle üzerinde durmak gereklidir.
1. Metal maliyeti paranın itibari değerinin üzerinde olmamalıdır. Paranın fiziki ömrü ile ekonomik ömrü tahmin ve mukayese edilerek metal maliyeti hakkında karar verilmelidir.
2. Metal çok sık değiştirilemeyeceği için ülke imkânları ile üretilebilen madenlerin kompozisyonundan meydana gelmelidir.
3. Metal devamlı bulunabilmelidir.
4. Metal baskı tekniğine uygun yumuşaklıkta olmalıdır.
5. Metal aşınma ve korozyona dayanacak sertlikte olmalıdır.
6. Metal halkın beğeni ve alışkanlıklarına uygun olmalıdır.
B. Paraya Uygun Desen
Para deseni seçilirken de şu hususlar göz önüne alınmalıdır.
1. Desen ve yazılar karakteri yansıtmalıdır.
2. Desen ve yazıların karakteri çok sık değiştirilmemelidir.
3. Paranın boyutu ve desen arasında uyum olmalıdır. Çok figürlü desenler küçük boyutlu paralarda kullanılmamalıdır.
4. Paralara yapılacak kenarlar metal karakterine göre seçilmelidir.
5. Desen halkın beğeni ve kabulünü sağlayacak özellikle olmalıdır.
6. Desen kolay taklit edilebilecek kadar basit olmamalıdır.
III. PARA KALIPLARININ HAZIRLANMASI
Para kalıpları artistik ve teknik olmak üzere iki aşamalı titiz çalışmalar sonucu hazırlanmaktadır. Paranın metali ve boyutları (çapı, kalınlığı, kenar özelliği) belirlendikten sonra artistik çalışmaya başlanır. Önce paranın deseni hazırlanır. Desen resim, grafik, tezhip, minyatür ve hat sanatlarından faydalanılarak sanatın bütünlüğü ilkesi ile bu sanat dallarının birleştirilmesi sonucu ortaya çıkar.
Desen belirlendikten sonra, gravür ve oyuntu çalışmaları ile model hazırlığına geçilir. Yapılan çalışmalar sırasıyla şöyledir:
- Önce paranın çapının 4-8 misli büyüklüğünde mavi alçıdan taslak hazırlanır. Hassas tornada işlenerek gerekli olan bombesi verilir.
- Alçı taslağın çok düzgün ve hatasız olması gereklidir. Taslakta yapılacak bir hata sonuçta paranın kalitesine de yansıyacaktır.
- Sonra alçı taslak üzerine agrandizör yardımı ile desenin filmi ters olarak düşürülür ve çok hassas olarak çizilir. Çizim tamamlanınca özel alçı kalemleri ile model kazılarak alçıya islenir, işlenmiş dişi modele sulandırılmış lak dökülür ve kurutulur. Sonra dişi model üzerine hassas alçı döküm yapılarak erkek model elde edilir. Erkek model üzerinde gerekli düzeltme ve rötuşlar yapıldıktan sonra bu defa erkek model lâklanır ve son dişi model elde edilir. Buraya kadar olan çalınmalar büyük bir özen ve sabırla sürdürülür. Hatasız dişi model elde edilinceye kadar çalışmalar tekrarlanır. Son dişi model lâklandıktan sonra soğuk akrilik hazırlanır ve döküm yapılarak erkek akrilik model elde edilmiş olur.
- Erkek akrilik model pantograf atölyesinde pantograf makinesine bağlanır. Makinenin bir tarafına da ham çelik kalıp taslağı bağlanır. Merkezden dışa doğru bir uç model üzerinde dönerken bir uç da çelik üzerinde döner ve modeldeki deseni istenilen boyutta küçültülmüş olarak çelik üzerine işler. Böylece erkek ana çelik kalıp elde edilmiş olur.
- Erkek ana kalıp çelik bürenler (kalemler) ile rötuşlanır ve özel pastaları ile cilalanır. Sonra kalıp torna edilir, sertleştirilir ve meneviş verilir. Bu işlemler bitince ona kalıpta son rötuş ve cila işlemi yapılır.
- Cilalanmış ana kalıp hidrolik prese bağlanır. Bu preste özel olarak hazırlanmış ve parlatılmış çelik kalıp taslaklarına işler kalıplar basılır. İşler kalıplarda aynı ana kalıpta olduğu gibi, işlenir, rötuşlanır, cilalanır, parlatılır, sertleştirilir, menevişi verilir ve tekrar parlatılarak, para basmaya hazır hale getirilir.
Buraya kadar anlatılan işlemler her para için iki defa tekrarlanır. Zira bilindiği üzere paranın iki yüzü vardır ve bir para için baş ve yazı olmak üzere iki kalıp üretmek zorunludur.
Özellikle hatıra paralarda ve madalyonlarda desen ve yazıların mat zeminin parlak olması istendiği takdirde işler kalıplar yeni bir işleme daha tabi tutulur. Bu da işler kalıpların krom kaplanmasıdır. Bu iş için işler kalıplar elektrolitik metotla sert krom kaplanır ve kaplama sırasında ortaya çıkan hidrojen gevrekliğini gidermek için kalıplara belirli sıcaklıkta yeni bir meneviş verilir. Sonra kalıplar çok özel elmas tozu ile yapılmış pastalar kullanılarak cilalanır. Kalıpta yüksek olan ve parada zemini oluşturacak yüzeylerin kaplaması cila ile silinir, ancak kalıpta çukur olup parada yüksek olacak kısımlar krom kaplı olarak kalır. Böylece elde edilen kalıplarla basılan pullar özel baskılı (proof) paralar olarak adlandırılır.
IV. PARA RONDELLERİNİN HAZIRLANMASI
Para metalinin kompozisyonu belirlendikten sonra bu kompozisyona uygun döküm işleminin yapılmasına başlanır. Döküm sıcaklığında ergitilip karıştırılan madenler pik kalıplar içine dökülür ve kalıpların boyutlarına göre çeşitli boy ve kalınlıkta sebikeler elde edilir. Bu sebikeler temizlendikten sonra istenilen kalınlığa kadar indirilmek üzere hadde tezgâhlarında haddelenerek plâkalar haline getirilir. Bu plâkalar hidrolik doğrama preslerinde doğranarak pul haline getirilir. Pullar kenar yapma makinelerinden geçirilerek kenarları yapılır. Paranın kenarına yazı yazılacak ise kenar yapma makinesine yazıyı içeren kalıplar bağlanır. Kenarı yapılmış pullar elektrik ve gaz ile çalışan tav makinesinde tavlanarak metalin hadde, doğrama ve kenar yapma sırasında kazanmış olduğu sertlik giderilir. Tavlama işleminden sonra pullar kimyasal ve mekanik sistemle temizlenerek yüzeyleri parlatılır ve böylece para rondelleri hazırlanmış olur.
V. PARANIN BASILMASI
Hazırlanan işler kalıplar ile para rondelleri baskı atölyesince zimmetle teslim alınır. Sonra baskı preslerine işler kalıplar bağlanarak rondeller para haline getirilir Her prese 1 baş ve 1 yazı olmak üzere 2 kalıp bağlanır. Bu kalıplar baş ve yazılarda karşılıklı gelmesi arzu edilen noktalar göz önüne alınarak ayarlanır. Ayrıca paraya kenar tırtılı yapılacak ise tabla yapılır ve ayarlanır. Böylece bir vuruşta hem baş hem yazı ve nem de kenar yapılmış olur. Baskı preslerine kullanılan metalin cinsi, paranın boyutları ve desenin derinliği göz önüne alınarak 50-350 ton arasında değişen uygun tonaj verilir. Pres ayarlandıktan sonra otomatik baskıya geçilir.
Basılan paralar tek tek kalite kontrolünden geçirildikten sonra sayılır ve paketlenir. Hatalı paralar heyet huzurunda eritilmek suretiyle imha edilir.
VI. SONUÇ
Görüldüğü üzere para oldukça uzun teknik ve artistik çalışmalar sonucu ortaya çıkmaktadır. Kullanıcılar ve saklayıcılar olarak bize düşen görev de paraya geçirdiği evrelere ve zahmete uygun düşecek saygıyı göstermek olmalıdır.
Makalenin orjinali için : http://www.turknumismatik.org.tr/turkish/yayinlar/bultenler/bulten0900/B0900_M02.html
http://altaycoins.com/makaledetay.asp?dil=MQ==&id=MTM=
Yazan: Salih Yardımcı